Μια έκθεση βασισμένη στο αρχειακό υλικό της Εβραϊκής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης
Στόχος της έκθεσης είναι να χρησιμοποιήσει έγγραφα και άλλο αρχειακό υλικό για να αναδείξει με αντιπροσωπευτικό τρόπο τη ζωή της εβραϊκής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη πριν από τη καταστροφή του Ολοκαυτώματος. Ένας ακόμη στόχος είναι να αφήσουμε τα λόγια των γονιών μας, των παππούδων μας και των προπάππων μας να μας διηγηθούν τις ιστορίες τους, τις επιτυχίες τους και τους αγώνες τους ως Εβραίων στη Θεσσαλονίκη. Για τα πενήντα χιλιάδες άτομα που έχασαν τη ζωή τους στα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης αυτά τα λόγια -τα δικά τους λόγια- είναι σε πολλές περιπτώσεις τα μοναδικά ίχνη που μας θυμίζουν ότι υπήρξαν.
Η έκθεση «Με δικά τους λόγια» αναφέρεται επίσης στην ισπανοεβράίκή γλώσσα, την ιστορική γλώσσα της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, την γλώσσα στην οποία επί σειρά γενεών καταγράφονταν οι διοικητικές διαδικασίες της κοινότητας, η καθημερινή αλληλογραφία, οι εμπορικές συναλλαγές, οι εφημερίδες και τα βιβλία. Παρουσιάζοντας τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης «Με δικά τους λόγια» δεν αναφερόμαστε σε μια νησίδα ισπανοεβραϊκού πολιτισμού στην Νοτιανατολική Ευρώπη, αλλά κυρίως στα μέλη μιας ευρύτερης ισπανοεβραϊκής κοινότητας εκτεινόμενης σε ολόκληρα τα Βαλκάνια και την Ανατολική Μεσόγειο. Η Θεσσαλονίκη δεν συμμετείχε απλώς σε αυτήν την ευρύτερη ισπανοεβραϊκή κοινότητα· η Θεσσαλονίκη ήταν η μητρική κοινότητα: η «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» ή αλλιώς στα Ισπανοεβραϊκά La Madre de Yisrael (η μητέρα του Ισραήλ). Αυτή η εικόνα της Εβραϊκής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης ως μητέρας των κοινοτήτων αναδύεται μέσα από τα έγγραφα των αρχείων.
Η έκθεση «Με δικά τους λόγια» αναφέρεται επίσης στην αλλαγή: αναφέρεται οε μια εβραϊκή κοινότητα σε μετάβαση από τη μεγαλύτερη εθνική ομάδα στην πολυπολιτισμική οθωμανική Selanik σε μια μειονότητα στην ελληνική Θεσσαλονίκη. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής τα ίδια τα λόγια των μελών της εβραϊκής κοινότητας αλλάζουν, όπως αλλάζουν και οι γλώσσες στις οποίες γράφονται τα λόγια αυτά. Αυτό το κομμάτι της ιστορίας είναι ένας αγώνας, καθώς η εβραϊκή κοινότητα προσπαθεί να προσαρμοστεί στην ζωή στην Ελλάδα και ταυτόχρονα να διατηρήσει την εβραϊκή ταυτότητα της και να συνεχίσει να λειτουργεί ως παραδοσιακή εβραϊκή κοινότητα. Μία από τις εκφάνσεις της μετάβασης αυτής είναι η χρήση της ελληνικής γλώσσας, η οποία γίνεται ένα μέσο για να κατακτήσει η εβραϊκή κοινότητα την καινούρια θέση της στη Θεσσαλονίκη την εποχή του Μεσοπολέμου. Ωστόσο, στο διάστημα αυτό, η ισπανοεβραϊκή γλώσσα δεν εγκαταλείπεται παρά τον επιπλέον ανταγωνισμό της γαλλικής και της εβραϊκής· παραμένει, μάλλον, χαρακτηριστική ιδιότητα της κοινότητας όχι μόνον μέχρι τις εκτοπίσεις στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου, αλλά ακόμη και σήμερα.
Τα ισπανοεβραϊκά αναφέρονται επίσης, μεταξύ άλλων, ως spanyol, espanyol ladino, ή muestro casteyano («τα καστιλιάνικά μας»). Βασίζονται στα ισπανικά (καστιλιάνικα) και άλλες ιβηρικές γλώσσες προγενέστερες της εκδίωξης των Εβραίων από την Ισπανία το 1492, οι οποίες εξ αρχής περιλάμβαναν ισχυρά εβραιοαραμαϊκά στοιχεία. Τα ισπανοεβραϊκά ενσωμάτωσαν άλλα γλωσσολογικά στοιχεία που προέρχονται από την αλληλεπίδραση με τις τοπικές γλώσσες (τούρκικα και ελληνικά) και τις γλώσσες της ελίτ (γαλλικά και ιταλικά) κατά τη διάρκεια των αιώνων που ακολούθησαν την εκδίωξη. Ένα καθοριστικό, ιδιαίτερα χαρακτηριστικό εβραϊκό στοιχείο της ισπανοεβραϊκής γλώσσας παρατηρείται στα συστήματα γραφής των εβραϊκών που χρησιμοποιούνταν παραδοσιακά: meruba (τυποποιημένη τετραγωνισμένη γραμματοσειρά), rashi (ραβινική γραφή) και solitreo (καλλιγραφική γραφή, που χρησιμοποιείται συγκεκριμένα από τους Σεφαρδίτες της Ανατολικής Μεσογείου). Μέχρι τον εικοστό αιώνα, οι δυτικές επιρροές είχαν ως αποτέλεσμα τα ισπανοεβραϊκά να γράφονται επίσης με λατινικούς χαρακτήρες, μολονότι χωρίς τυποποίηση. Ο πολιτισμικός προσανατολισμός κάθε ανθρώπου υπαγόρευε γαλλική, ιταλική, ισπανική ή τούρκικη ορθογραφία ή συνδυασμό αυτών.
Καθώς περιοριζόμαστε από το αποσπασματικό εύρος και περιεχόμενο του αρχειακού υλικού που έχουμε στη διάθεση μας -καταγραφές της ίδιας της κοινότητας και όχι ιδιωτών- τα έγγραφα που παρουσιάζονται αφορούν τις λειτουργίες των θεσμών της Εβραϊκής Κοινότητας. Επιπλέον άλλα έγγραφα αποκαλύπτουν πτυχές από τη ζωή ακόμη και άγνωστων Εβραίων της Θεσσαλονίκης και στιγμιότυπα της ζωής τους που διασταυρώνονται με την ευρύτερη ζωή της κοινότητας. Η θεματική οργάνωση των εγγράφων και τα συνοδευτικά εισαγωγικά και επεξηγηματικά κείμενα και οι λεζάντες επιδιώκουν να παρουσιάσουν το γενικότερο ιστορικό πλαίσιο και επίσης, μέσω της συμπερίληψης συγκεκριμένων λεπτομερειών, να ενισχύσουν συγκεκριμένες πλευρές κάθε εγγράφου. Αυτά τα εισαγωγικά και επεξηγηματικά κείμενα αποτελούν έναν μόνο από τους πολλούς τρόπους ερμηνείας των εγγράφων. Ελπίζουμε τα κείμενα μας να προκαλέσουν τον αναγνώστη να ερευνήσει κάθε έγγραφο εμβριθέστερα και να συνειδητοποιήσει ότι για κάθε έγγραφο που παρουσιάζεται εδώ υπάρχουν εκατοντάδες άλλα που περιμένουν να αναλυθούν εκτενέστερα ώστε να προσφέρουν περισσότερες ματιές στην ζωή των Εβραίων στην «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων».
Έχει κυκλοφορήσει ο κατάλογος της έκθεσης στα ελληνικά.
Για περισσότερες πληρφορίες απευθυνθείτε στο μουσείο.